با مطالعۀ مباحث قبل، شناختی کلی راجع به مزاج خود پیدا نموده¬اید. اینک لازم است عواملی را که مستقیماً بر روی مزاج تأثیر دارند، بشناسید تا بتوانید با دانش کافی مزاج اصلی خود را متعادل و متوازن نگاه دارید و مانع از انحرافات شدید مزاج شوید. البته قطعی و مسلم است که مزاج به علت عوامل متعدد داخلی و خارجی در یک شرایط ثابت نمی ماند و انحرافات خفیف آن طبیعی است. همان طور که رانندۀ با تجربه همواره در یک مسیر مستقیم، در شاهراه مربوطه حرکت می کند و از انحرافات شدید و ناگهانی پرهیز می¬کند تا مانع از تصادف و واژگون شدن اتومبیل شود، فرد عاقل سعی می¬کند تا از انحرافات شدید مزاج پرهیز کند. از آنجا که مزاج افراد متفاوت است، کنترل آن نیز از راه¬های مختلف صورت می¬گیرد. فرد علاقه¬مند به سلامتی لازم است روش نگهداری و استفاده صحیح از بدن خود را به خوبی بیاموزد. اگر مزاج فرد در مسیرانحراف شدید قرار گیرد، فرد باید بتواند مشکل را بیابد و حتی المقدور انحراف مربوطه را تصحیح نماید. فقط هنگام مشکلات جدی و بروز بیماری است که فرد باید به حکیم مراجعه نماید. در این مبحث عوامل شش گانه مهمتری که همه انسانها در معرض تأثیرات آن هستند، تحت عنوان: «شش اصل ضروری برای زندگی سالم» و همچنین چگونگی تأثیر آنها بر مزاجهای مختلف تشریح می شود.
شش اصل ضروری شامل مواردی است که همۀ افراد به طور روزمره با آن برخورد دارند و بدون آنها زندگی مقدور نیست. مدیریت صحیح این موارد از دیر باز مورد توجه دانشمندان طب سنتی ایران بوده است. این شش اصل حیاتی طبق گفته سید اسماعیل جرجانی عبارتند از:
1ـ هوا 2ـ حرکت و سکون 3ـ خواب و بیداری 4ـ خوردنی ها و آشامیدنی ها 5ـ دفع مواد غیر ضروری و حفظ مواد ضروری 6ـ حالات روانی
1. هوا
هوای پاک از دیدگاه طب سنتی ایران هوایی است که آلوده به آلاینده های فیزیکی و شیمیایی نباشد. در رابطه با آلاینده های فیزیکی، این مکتب معتقد است که هوای خوب، هوایی است عاری از گرد و غبار و بخار و دود؛ به طوری که ستارگان کم فروغ آسمان (ستارگان قدر سوم) به راحتی در آسمان شب دیده شوند. در رابطه با آلاینده های شیمیایی هم معتقد است هوای خوب باید دور از درختان گردو و انجیر و محل کشت سبزیجات و داروهایی مانند تره و کرچک و همچنین دور از جنگلها، مردابها و فاضلابها باشد.هوای پاک انرژیها را افزایش می دهد و سلامتی و نشاط را به ارمغان می آورد، و هوای آلوده موجب می شود انرژیهای قلبی، مغزی و کبدی کاهش یابد و فرد را مستعد بیماریهای مختلف می¬نماید. درست است که امروزه زندگی شهری و ماشینی تسهیلاتی برای بشر ایجاد کرده، ولی در مقابل، آلودگی هوایی و صوتی را نیز با خود به همراه آورده است و امروز اکثر شهرنشینان مجبورند در هوای آلوده زندگی نمایند. ولی آیا نمی توان به صورت هفتگی 2-1 شب را در خارج از شهرهای بزرگ و در دامان طبیعت تنفس کرد، و آیا نمی توان ساعتی از روز را به پیاده روی در پارکهای بزرگ و مناطق با هوای مناسبتر به سر برد؟ آیا نمی توان در گوشۀ محل زندگی چند گیاه و درخت کاشت و به بهبود هوای محیط اطراف خود کمک کرد؟ همان سنت درختکاری که مردم پاک این سرزمین به آن اهمیت خاص می داده اند و کاشتن یک درخت در محیط اطراف خود را مانند کاشتن درختی در بهشت می دانسته اند. آیا نمی توانیم فرهنگ کاهش مصرف اتومبیل را از خودمان شروع کنیم؟ آیا نمی توان در تعطیلات طولانی تر 2-1 هفته در دامن کوهستانها و ییلاقات و حتی در دل کویر فرصتی برای ترمیم و بازسازی ریه ها و سیستم تنفسی فراهم آورد؟
با تولد نوزاد و انجام اولین دم و بازدم، حیات مستقل انسان بر روی کرۀ خاکی شکل می گیرد. بدون هوا انسان قادر به ادامۀ حیات و استفاده از مواد غذایی و تولید انرژی و حرارت نمی باشد و مرگ فرا خواهد رسید. هوایی که در دم و بازدم جابجا می شود، مقداری از حرارت اضافی تولید شده را خارج کرده و تعادل حرارتی بدن را حفظ می کند. تغییر درجه هوا در اوقات مختلف روز و همچنین در فصول مختلف می تواند تعادل بدن را بر هم زند. همچنین رعایت مسائل خاص در شرایط مختلف آب و هوایی در حفظ حرارت بدن و نهایتاً سلامتی و پیشگیری از بیماری نقش دارد.
2. حرکت و سکون
ما زنده به آنیم که آرام نگیریم موجیم که آسودگی ما عدم ماست
صائب تبریزی
زندگی، حرکت و حرکت، زندگی است. انسان در هر لحظه، یا در حال انجام حرکات ارادی است و یا حرکات غیر ارادی انجام می¬دهد. بدون این حرکات، حیات، معنای خود را از دست می دهد. تمامی حرکات، حرارت را افزایش می دهند و موجب کاهش رطوبات بدن می گردند و استراحت، ضمن بازگرداندن رطوبت¬های بدن، قوای لازم را برای حرکات بعدی فراهم می آورد. انسان بدون حرکات و فعالیتهای ارادی (مانند راه رفتن، دویدن، سخن گفتن و شنا کردن) دچار مرگ تدریجی می¬شود. خداوند متعال در قرآن کریم، سوره ملک، آیه 15 می فرماید: «فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه»؛ یعنی: «در پستی و بلندی های زمین راه بروید و از روزی الهی میل کنید.» خوردن بدون فعالیت، زمینه ساز بسیاری از بیماریهاست. البته حرکت بیش از اندازه بخصوص اگر تکرار شود با مصرف انرژی موجب تخلیۀ حرارت می گردد و در طی زمان، فرد دچار سردی و خشکی و مستعد بیماری های سرد می شود. افراد مختلف نیازهای متفاوتی به فعالیت و استراحت دارند و رعایت تعادل حركت و سكون، با توجه به وضعیت مزاجی فرد ضروری می باشد. افراد صفراوی مزاج بهتر است کمتر فعالیت کنند و استراحت کافی را فراموش ننمایند. بلغمی ها باید سعی کنند فعالیت بیشتر داشته باشند تا از تجمع رطوبتها جلوگیری نمایند. برای دموی ها، حرکت خوب است و تنبلی را از آنها دور می نماید. برای سوداوی ها حرکت معتدل مناسب است. در بهار و بخصوص تابستان بهتر است فعالیت را کاهش داد و در پاییز و زمستان حرکت و ورزش را بیشتر نمود. افرادی که رطوبت دارند- یعنی دموی ها و بلغمی ها- حرکت مستمر و کند برایشان بهتر است ولی افراد دارای خشکی بیشتر، یعنی افراد صفراوی و سوداوی، بهتر است حرکتهای مستمر و قوی نداشته باشند.
3. خواب و بیداری
خواب یک ضرورت زندگی سالم است، ولی میزان آن از فردی به فرد دیگر و در هر گروه سنی متفاوت است. افراد صفراوی و سوداوی حداقل به 6ـ5 ساعت خواب نیاز دارند، در حالی که 7ـ6 ساعت خواب، نیاز افراد دموی را برطرف می¬کند. این در حالی است که بلغمی¬ها محتاج حداقل 8 ساعت خواب هستند. نوزادان و کودکان و همچنین زنان نسبت به مردان به خواب بیشتری نیاز دارند. در افراد مسن، استراحت كافی فایدۀ بیشتری دارد و موجب افزایش تری و بهبود خشکی مزاج غالب برای این افراد می¬گردد. خواب، موجب تجدید قوای جسمی و روانی می¬شود و هر کسی بعد از انجام یک دوره فعالیت جسمی و فکری احساس می¬کند به خواب نیاز دارد. خواب، تمامی نیروهای طبیعی شامل هضم، متابولیسم و دفع سموم و قوای مغزی را تقویت می¬کند و موجب تجدید قوای اندامهای مختلف و ترمیم بافتهای صدمه دیده می¬شود. به طور کلی، بازگرداندن سلامتی به کشور بدن از فواید خوابیدن است.
وقتی شخصی در خواب، بدون علت مشخص زیاد عرق می کند، این امر بیانگر آن است که مایعات هضم نشده زاید بیش از نیاز بدن، ذخیره شده است. به کمک خواب، این مواد زاید از طریق پوست دفع می شوند.
در بدن یک شخص صفراوی، یک دوره خواب طولانی، به علت ایجاد سردی و رطوبت، به کاهش حرارت کمک می نماید. برعکس، شخص بلغمی با یک خواب طولانی دچار افزایش خلط بلغم می شود.
بهترین زمان خواب، از ساعت 10 شب تا طلوع آفتاب است و تنفس نسیم صبحگاهی انرژی های سه گانه را افزایش می دهد و برای سلامتی ضروری است.
لازم است صرف شام حداقل 3 ساعت قبل از خواب صورت بگیرد و فرد، نیم ساعت پس از آنکه شام خود را خورد، کمی راه برود.
بهترین زمان برای خواب روز، پس از صرف می باشد. خواب روز نباید بیش از 30-20 دقیقه طول بکشد، (البته در تابستان تا یک ساعت هم اشکال ندارد). افراد سوداوی و بلغمی باید از خوابیدن در روز خودداری کنند. خوابیدن در ساعات پایانی روز مناسب نیست و موجب اختلال در خواب شب می¬شود.
خواب بیش از اندازه موجب افزایش سردی و تری شده و به انرژی های بدن صدمه وارد می کند و اگر برای مدت طولانی این رفتار ادامه پیدا کند، اعمال دستگاه گوارش مختل شده، ذهن سنگین و کسل می شود.
بی خوابی در ابتدا موجب افزایش حرارت و خشکی می شود و در صورت افراط، موجب سردی و خشکی می¬شود و برای بدنهای خشک؛ یعنی صفراوی ها و سوداوی ها مناسب نیست.
4. خوردنی ها و آشامیدنی ها
محمد بن زکریای رازی: «حتی المقدور بیماران را با غذاهای مناسب درمان نمایید».
حفظ سلامتی و درمان با خوردنی ها و آشامیدنی های مناسب از اهمیت خاص برخوردار هستند. بسیاری از اصول ضروری برای زندگی (مانند تغییرات فصلی، درجه حرارت، و محیط) خارج از اراده و خواست ما هستند، ولی مصرف غذا کاملاً قابل برنامه ریزی است. غذا، مادۀ خام تولید چهار خلط است، بنابراین کیفیت و کمیت غذای مصرفی، بر روی کیفیت و کمیت اخلاط تولید شده اثر مستقیم دارد.
اگرچه بیشتر بیماریها به علت عدم توجه مردم به تغذیۀ صحیح و روش زندگی به وجود می-آیند، متأسفانه در آموزش آنها کوتاهی می شود و نقش کلیدی در این رابطه به عامل عفونی و مهاجم داده می شود. «آموزش تغذیۀ صحیح» یک ابزار مهم دستیابی به سلامتی است که پزشک می تواند بیماران خود را با آن مسلح نماید. این روش به راحتی قابل آموزش و برای عامۀ مردم نیز قابل درک است. ضمناً از نظر اجرایی با مشکل خاصی مواجه نیست.
از آنجا که مصرف خوراکیها و آشامیدنیها می تواند به راحتی تحت کنترل قرار گیرد، فرد می تواند به مقدار قابل توجهی اخلاط تولید شده و متعاقب آن میزان سلامتی خود را کنترل نماید.
1-4- مزاج غذاها و داروها و اصل حفظ تعادل
غذاها و داروها نیز مانند بدن انسان از ارکان تشکیل یافته اند. به این ترتیب، غذاها و داروها نیز گرم یا سرد و تر یا خشک هستند. این قسمت از کتاب به منظور راهنمایی در رابطه با برنامه ریزی غذایی افراد معتدل و دارای چهار مزاج اصلی؛ یعنی دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی طراحی شده است. بنابر اصل تعادل، لازم است هر فرد به حد اعتدال خود نزدیک باشد تا انرژی های او و همچنین کارکرد اعضا و بافتهای مختلف بدنش، متعادل باشد. به عنوان مثال یک فرد صفراوی مزاج که دارای گرمی و خشکی است باید از خوردن بیش از اندازه مواد گرم و خشک مانند عسل و فلفل خودداری کند، زیرا این نوع غذاها او را از حالت تعادل خارج می نمایند و موجب بروز علائم آزار دهنده¬ای مانند خشکی پوست و بیخوابی می شود ولی استفاده از ماست و خیار و هندوانه که سرد و تر هستند فرد را به حالت تعادل باز می گرداند و حال عمومی فرد بهبود می یابد.
2-4- تفاوت رژیم غذایی در فصل های مختلف
با توجه به اینکه فصل بهار، گرم و تر و فصل تابستان، گرم و خشک و فصل پاییز، سرد و خشک و نهایتاً فصل زمستان، سرد و تر است، حکما معمولاً رژیم غذایی کلی و سالم برای فرد را با تغییراتی متناسب با فصل همراه می ساختند که تعادل مزاجی برهم نخورد.
در فصل های گرم، بخصوص تابستان، استفاده از غذاهای سردی و رطوبت بخش مانند ماست و خیار، پنیر و هندوانه بیشتر توصیه می شود و در فصل های سرد (بخصوص زمستان)، استفاده از غذاهای گرمی بخش مانند کره، عسل، بادام، فندق و پسته همراه غذاهای اصلی پیشنهاد می-شود.
3-4- روش تغذیه صحیح
غذاهای اصلی انسان، عبارتند از: «حبوبات (و در رأس آنها گندم، جو و برنج)، گوشت (به مقدار کم؛ بخصوص گوشت گوسفند یک ساله)، شیرینی های ملایم و میوه هایی مانند انگور و انجیر». برای اطلاع بیشتر از انواع غذاهای اصلی، می توانید به فصل 7 مراجعه کنید. استفاده از لبنیات مانند شیر، ماست، کره و پنیر به مقدار اعتدال توصیه می¬شود. در رابطه با میوه ها و سبزی ها باید به مزاج آنها توجه شود و در مصرف مواردی که با مزاج فرد هماهنگی ندارند، به حداقل اکتفا نمود و یا اینکه هنگام مصرف از مواد تعدیل کنندۀ مزاج بهره گرفت. به عنوان مثال، لازم است فردی که دارای مزاج سرد و تر است، به حداقل مصرف ماست اکتفا نماید و یا هنگام مصرف ماست از نعنا، زنیان و یا دارچین (به عنوان تعدیل کنندۀ همراه استفاده کند تا هم از مزایای ماست بهره برد و هم از مشکلات آن دوری نماید. البته در شرایط اضطرار و یا در درمان بیماریها ممکن است تغییراتی در رژیم فوق حاصل شود.
4-4- تئوریهای گرمی و سردی غذاها و داروها
تئوریهای مختلفی در بارۀ دلیل ایجاد گرمی در بدن، پس از مصرف بعضی از مواد (مانند خرما، عسل و فلفل) و یا ایجاد سردی به دنبال مصرف بعضی مواد (نظیر هندوانه، ماست و خیار) مطرح است. به برخی از این نظریه¬ها اشاره می¬شود:
1ـ مواد با ورود به بدن، سیستم خودکار عصبی را تحت تأثیر قرار می دهند. مواد گرم فعالیت سیستم سمپاتیک را افزایش داده و مواد سرد فعالیت سیتم پاراسمپاتیک را افزایش می دهند.
2ـ مواد غذایی با ورود به بدن سیستم غدد درون ریز را متأثر می نمایند. مواد گرم فعالیت غده تیروئید و ترشح تیروکسین را افزایش می دهند بنابراین متابولیسم پایه و تولید انرژی بالا می رود و مواد سرد، فعالیت تیروئید و ترشح تیروکسین را کاهش می¬دهند و در نتیجه متابولیسم پایه و تولید انرژی کم می¬شود.
3ـ مرحوم استاد دکتر مصطفوی معتقدند با ورود غذا به بدن سیستم عصبی ارادی و خودکار شناخته شده و شناخته نشده و همچنین سیستم غدد درون ریز شناخته شده و شناخته نشده تحت تأثیر قرار می گیرند و موادی که فعالیت کل سیستم را بالا می برند، گرم هستند و موادی که فعالیت سیستم را کاهش می دهند، سرد نامیده می شوند.
4ـ بعضی از غذاها با ورود به بدن، تولید آنزیمهای گوارشی را افزایش می دهند؛ این مواد، گرم هستند. این نظریه جزئی از نظریۀ سوم است، زیرا تولید آنزیمهای گوارشی و ترشح آنها، تحت تأثیر سیستم اعصاب و غدد درون ریز است.
5-4- اصطلاحات تغذیه در طب سنتی ایران:
غذاها اهمیت خاصی در حفظ سلامتی انسان دارند. از نظر طب سنتی ایران، انسانها با یكدیگر تفاوت دارند و هر یك كتاب جداگانه ای محسوب می شوند. لذا برای حفظ سلامتی لازم است انسان مزاج خود را بشناسد و به مشخصات ساختمانی آن توجه كامل نماید. سپس تدبیر و مدیریت مناسب غذا و دیگر شش اصل ضروری برای زندگی سالم را انتخاب کند. با مطالعه دقیق این کتاب، می توانید به صورت کلی مزاج خود و سپس مزاج مواد غذایی مناسب خود را مشخص نمایید.
غذاها از (دیدگاه حكما) علاوه بر این كه انرژی لازم برای حرکت و سوخت ساز و ترمیم بافتها را تأمین می کنند، بر کل بدن و همچنین اعضای مختلف بدن اثرات مثبت یا منفی از خود به جای می گذارند و جسم و روان شخص را تحت تأثیر قرار می دهند. به همین علت، لازم است انسان علاوه بر رعایت مسائل شرعی در تهیۀ غذا، در انتخاب آنچه كه می خورد و می آشامد، دقت كافی داشته باشد تا تعادل مزاجی و سپس نفسانی او به هم نخورد و بتواند راه حق و حقیقت را بیابد. خداوند متعال در سورۀ عبس، آیه 24 در این رابطه می فرماید: « فلینظر الانسان الی طعامه »؛ ترجمه: لازم است انسان به غذای خود با دیده تحقیق بنگرد. عدم توجه به این نكته می تواند موجب صدمات و خسارات مادی و معنوی شود. حكما به این اثرات و نكات ظریف توجه كامل داشته اند و با انجام آزمایشات مختلف و كسب تجربیات فراوان طی قرنهای متمادی غذاها را به 18 خانواده طبقه بندی كرده اند(جدول 6). برای فهم این طبقه بندی، در ابتدا تعریف بعضی از اصطلاحات از دیدگاه حكما بیان می شود.
لطیف:
غذایی است كه وقتی بدن روی آن اثر می كند، به سرعت هضم شده و مورد استفاده اندامها قرار می گیرد و قوای مدبرۀ بدن به سرعت آن را آمادۀ مصرف می كند. این دسته از غذاها برای افرادی كه به تازگی از بیماری بهبود یافته اند یا افرادی كه متفكر هستند و نمی خواهند كه مواد زاید در بدنشان شكل گیرد، مناسب است؛ مثل زرده تخم مرغ نیم برشت.
كثیف:
غذای متكاثف و در هم فشرده كه قوای طبیعی ما برای استفاده از این غذاها باید زحمت زیادی بكشد تا آن را آماده مصرف اندامها نمایند؛ مثل گوشت گوساله. این دسته از غذاها برای افرادی كه زحمت زیادی در زندگی روزمره می كشند و یا كارهای سنگین بدنی دارند، (مثل كشاورزان و ورزشكاران) مناسب است چون اگر غذای لطیف بخورند، سریع تحلیل می¬رود و مجبورند از انرژی های درونی بدن استفاده كنند.
معتدل:
غذای معتدل برای افراد با مزاج معتدل و فعالیت متوسط مناسب است .
صالح الكیموس:
غذاها از حیث عناصر تشكیل دهنده با هم متفاوت هستند و از هضم بعضی مواد غذایی، اخلاط متعادل و صالحه ای ایجاد می شود؛ یعنی میزان دم و بلغم و صفرا و سودای حاصل از خوردن آنها، متناسب است و مزاج فرد را تغییر فاحش نمی دهد. این دسته مواد غذایی، کیموس خوب تولید می کنند. در این کتاب از آنها تحت عنوان غذاهای متعادل یاد شده است.
فاسدالكیموس: غذاهایی كه میزان اخلاط حاصله از آنها نا متعادل هستند. مثلا خلط خون کمتری تولید می كنند و یا میزان زیادی صفرای بیشتری از آنها حاصل می شود را «فاسد الکیموس» می نامند. در صورتی كه مقادیر زیادی از این مواد، به صورت مکرر مورد استفاده قرار گیرد، موجب بیماری می¬شود. موادی همچون: «سوسیس، کالباس، قارچ، کشک و پنیر». در این کتاب از آنها تحت عنوان مواد و غذاهای نامتعادل نام برده شده است. مواد نامتعادل نیز خود به چند گروه تقسیم می شوند:
الف) گروهی که کمی گرمتر یا سردتر یا مرطوب تر از حد معتدل هستند.
ب) گروهی که به مقدار قابل توجهی گرمتر یا سردتر یا خشک تر هستند.
ج) گروهی که خیلی گرمتر یا سردتر هستند.