طب سنتی ایران «حفظ سلامتی» را به طور عمده در یک عبارت خلاصه می کند: «تنظیم روش زندگی و شش اصل ضروری مطابق مزاج و خصوصیات ذاتی فرد».
دستورات روش زندگی صحیح به سه دسته طبقه بندی می شود:
دسته اوّل ـ دستورات عمومی
دسته دوّم ـ دستورات مخصوص هر مزاج
دسته سوّم _ دستورات مخصوص گروه های خاص
دسته اوّل ـ دستورات عمومی
این دستورات برای تمامی افراد یکسان است و ربطی به خصوصیات مزاجی و فردی ندارد. همه باید سعی کنند برای حفظ سلامتی حتی المقدور این دستورات را به کار ببندند و از نعمت بزرگ سلامتی برخوردار شوند.
1. خودتان را بشناسید، از داده های الهی جسمی و روحی خود بی اطلاع نباشید. اگر دستگاه گوارش شما از ابتدا کمی ضعیف بوده، لازم است از اول برای کنار آمدن با این ضعف جسمی خود برنامه ریزی کنید. بر عکس، احتمالاً مغز و فکر شما قویتر است. نمی شود تمامی خوبیها یک جا جمع شود. دستگاه گوارش ضعیف را هم می شود مقداری تقویت کرد که در این کتاب تا اندازه ای به راه¬های عملی آن پرداخته شده است.
شناخت از تواناییهای روحی و معنوی خدادادی نیز همین¬طور است. انسان باید ظرفیتش را بشناسد و مطابق آن مسئولیت پذیری داشته باشد. راههای آسمانی به تعداد افراد بشر متفاوت است و هر کس راه خود را دارد. برای شناخت لازم، باید به دانشمندان راه ربانی مراجعه نمود؛ آنانند دانشمندان واقعی و آگاهان به دردهای اصیل بشری.
2. از قبل خودتان را برای شرایط محیطی که در آن قرار خواهید گرفت، آماده کنید. مشکلات را بیش از اندازه بزرگ نکنید؛ زندگی بدون سختی بی¬مزه است! انسان ذاتاً در سختیها رشد می کند و شخصیتش شکل می گیرد. به هر تقدیر، درس خواندن و کسب علم سخت ولی نتایجش ارزشمند است؛ به همین علت فرشتگان به طالب علم عشق می ورزند و سعی می کنند مشکلات او را حل کنند. ازدواج یک عامل به هم زنندۀ نظم فکری و عادتهای رایج زندگی مجردی است. تحمل متقابل و صبر لازم دارد، ولی ثمراتش بسیار شیرین است، زیرا در جهت تقوای الهی و پسندیدۀ رب رحیم است و چه امری بالاتر از این! کار و مسئولیت پذیری اجتماعی و این امانت الهی؟؟. انسان می تواند در محیطش تأثیر بگذارد و داده های الهی خود را به منصۀ ظهور برساند و خانواده و جامعه از میوه های شیرین آن استفاده کنند.
3. عواطف و هیجانات خود را سرکوب نکنید و آنها را با نزدیکان و دوستان شفیق در میان بگذارید.
4. حتماً به اندازۀ کافی فعالیت جسمی داشته باشید. پیاده روی و سایر ورزشهای مورد علاقه را فراموش نکنید. توان جسمی شما در انتخاب نوع و میزان فعالیت جسمی مهم است. معمولاً در سنین بالا بهترین فعالیت جسمی، پیاده روی است. اصل مهم تناسب بین فعالیت بدنی و خوردن را فراموش نکنید. نشانه رعایت این اصل، تغییرات اندک و با شیب ملایم وزن پس از 25 سالگی است (دوران حاملگی و شیردهی شامل این مورد نیستند). وقت خوب ورزش حدود دو ساعت پس از مصرف غذا است؛ ورزش بلافاصله پس از صرف غذا موجب بروز بیماری می شود.
5. فقط وقتی گرسنه¬اید، غذا میل کنید. مصرف غذا، هنگامی که غذای قبلی هضم نشده، عامل رخت بربستن سلامتی است. «پرخوری» به دستگاه گوارش صدمه می زند و بدن را از مواد خوب و بد پر می کند و در مجموع، بدن، انبار مواد زاید می شود؛ آن وقت است که خستگی و سنگینی و کسالت خواهد آمد. حتی پرخوری در رابطه با مواد فکری و روحی نیز بد است! به اندازه ای از مواد فکری و روحی خوب و شیرین استفاده کنید که ظرفیت روحی شما اجازه می دهد. «دیدن فیلمها و شنیدن آهنگهای خاص و همراهی با دوستان نامناسب» به روح و روان شما صدمه خواهد زد. در همین موارد، افراط در استفادۀ انواع خوب آنها نیز (مانند پرخوری غذایی) آخر عاقبت پر سر و صدا و ناراحت کننده ای خواهد داشت.
4. به اندازۀ کافی از مایعات استفاده کنید ولی بدون تمایل به نوشیدنیها از آنها استفاده نکنید. آب بهترین نوشیدنی¬هاست ولی فرد می تواند بر حسب مزاج، فصل و علاقه، چای و نوشیدنی مناسب خود را انتخاب نمایند.
5. به اندازۀ کافی استراحت کنید و خواب به اندازه داشته باشید.
6. خانمها در هنگام پریود و یک ماه پس از زایمان از قرار گرفتن در محیط سرد و مصرف غذاهای سرد مزاج خودداری کنند. همچنین استراحت کافی داشته باشند و از اضطراب بپرهیزند.
7. خانمها توجه فرمایند، طهارت و شستشوی صحیح پس از اجابت مزاج در کاهش انتقال میکروبها و عوامل بیماریزا و کنترل عفونتهای مقاوم زنانه اهمیت دارد. اصل اینست که حرکت دست در هنگام شستشو از طرف مقعد به سمت واژن نباشد. در حرکت «پشت شو» دست از پشت کمر، به سمت مقعد حرکت، و منطقه را طهارت می کند. در حرکت «گرد شو» دست از جلو، فقط به صورت دورانی مقعد را شستشو می نماید واز حرکت به سمت واژن خودداری می کند.
8. ادرار و مدفوع خود را نگاه ندارید. از توصیه های غلط به کودکان اینست که بعلت عدم نظافت کامل دستشوییها در مهد کودک ها و مدارس به دستشویی نروند؛ این توصیه نامناسب زمینه ساز یبوست و همچنین عفونتهای ادراری در کودکان می شود. تعریق کافی نیز برای سلامتی مفید است.
9. ارتباط معنوی صحیح برای انسان (این موجود دارای دو بعد مادی و معنوی) لازم است. ارتباط صحیح معنوی بر بعد مادی انسان و حفظ سلامتی تأثیر فوق العاده¬ای دارد. بهترین ارتباط معنوی و روشهای مربوطه را نباید از فرهنگهای غریبۀ غیربومی چین و ماچین کسب نمود؛ که خود، عامل بیماری معنوی و مادی خواهند بود.
10. نگرانی، خشم و هیجان بیش از اندازه نداشته باشند.
دسته دوّم ـ دستورات مخصوص هر مزاج
الف ـ روش زندگی صحیح برای مزاج صفراوی (گرم و خشک)
1. از هوای تازه و خنک استفاده نمایید. بخصوص در فصل تابستان از هوای پاکیزه و خنک کوهستان بیشتر بهره ببرید. سعی کنید در ساعات گرم روز کمتر در معرض آفتاب و هوای گرم قرار بگیرید.
2. در فصل تابستان از حمام آب سرد و در فصلهای دیگر، از آب ولرم رو به گرم استفاده نمایید. بدن را با آبی که در آن بنفشه و نیلوفر جوشانیده باشد، بشویید و مدتی در آن آب بنشینید و سر را با لعاب اسفرزه و خطمی بشویید و بعد از حمام، بدن خود را با گلاب یا عطرهای سرد خوشبو سازید.
3. در رژیم غذایی خود، بیشتر ازحبوبات (بخصوص جو)، میوه جات و سبزیجات بهره ببرید تا از گوشت و فرآورده های حیوانی. میوه‌هایی مانند هلو، زردآلو، شاتوت، خیار، گلابی، زرشك، لیمو، نارنج، نارنگی و پرتقال برای این افراد مناسبند. كاهو، كدو، گشنیز، خرفه و اسفناج از سبزیهای مناسب هستند. از شربت‌ها، شربت سكنجبین، شربت ریباس، شربت آلبالو، شربت زرشک و شربت عناب مصرف نمایید. از بین گوشتها، گوشت ماهی تازه و بزغاله و مرغ و خروس همراه با سماق ،آب غوره و آب انار ترش و كدو میل نمایید. در فصل تابستان، بساط کاهو سکنجبین، شربت ریواس و شربت زرشک فراموش نشود.
4. از غذاهای با فیبر بالا استفاده نمایند تا اجابت مزاج طبیعی داشته باشند.
5. مصرف آب و مایعات را افزایش دهید تا ادرار شما، صبح که از خواب برمی¬خیزید پررنگ نباشد، بلکه به رنگ زرد لیمویی باشد.
6. 7-6 ساعت خواب شبانه توصیه می شود. روزهای تابستان چرت پس از ناهار، رطوبت کافی به بدن شما می رساند.
7. در شرایطی که تحت فشار عصبی قرار می گیرید، وضو بگیرید یا دست و پای خود را با آب بشویید. تنفس عمیق بخصوص در هوای خنک نیز مفید است. بهتر است کمی دراز بکشید.
8. فعالیت جسمی و ورزش را در هوای خنک صبح زود یا شامگاه انجام دهید.
9. هر 12 ساعت بینی خود را با کمی روغن بادام شیرین طبیعی یا روغن بنفشه مرطوب کنید.
10. از هوا، محیط، حالات روانی و¬ فعالیتهایی که موجب افزایش گرمی و خشکی می¬شوند، پرهیز نمایید.
11. مصرف بیش از اندازۀ چای و قهوه و استعمال سیگار (به هر مقدار که باشد)، مضر است.
12. فعالیت زیاد و ورزش شدید، گرمی و خشکی را افزایش می دهند و برای این گروه مفید نیست. فعالیت ورزشی خفیف مانند پیاده روی توصیه می شود.
13. از بی¬خوابی و کم خوابی (کمتر از 5 ساعت) و دیر وقت به رختخواب رفتن خودداری کنید.
14. «عصبانیت، هیجانات روانی، زیاد حرف زدن»، افراد صفراوی را تحت فشار قرار می دهد. در بین کار و در بین جلسات کاری کمی فاصله بیندازید.
15. کمتراز مواد گرم و خشک به طور خاص (نمودار تغذیه 1) و غذاهای گرم و تر (نمودار تغذیه 2) استفاده نمایید.
غذاها و نوشیدنیهایی که گرم و خشک هستند
غذاها گوشت شتر، گوشت شترمرغ، گوشت کبوتر، گوشت گنجشک، سرخ کردنیها ، فسنجان شیرین، عسل
سبزیجات فلفل ، سیر، پیاز، خردل، جعفری، تره، شاهی، شوید، ترب، نعنا، تربچه، ترخون، کلم، ریحان، کرفس، بادمجان، پونه، آویشن،
میوه ها انگور، گردو، فندق، خرما، نارگیل، پسته، انبه رسیده
دانه ها و حبوبات نخود، سیاه دانه، شنبلیله، اسفند
لبنیات و روغنها روغن آفتابگردان، روغن زیتون رسیده
ادویه جات دارچین، میخک، زردچوبه، هل، جوز، فلفل، رازیانه، زنجبیل، زیره، تخم کرفس، زعفران، خردل، نمک، گلپر
نوشیدنیها، شیرین کننده ها و ... عسل، شربت زعفران، مربای بالنگ، قهوه، مربای بهار نارنج
مزاج صفراوی و استعداد بیماریها
افراد صفراوی مزاج در صورت رعایت نکردن دستورات فوق، استعداد بیشتری برای بروز علائم و ابتلاء به بیماریهای زیر دارند:
اضطراب و تنش فکری، میگرن، وزوز گوش، تپش قلب، اسهال خونی، هپاتیت، زردی، لکه بینی و افزایش خونریزی هنگام پریود، انزال زودرس، تلخی دهان، سرفه خشک، بی خوابی، سوزش ادرار بدون علت و لاغری شدید.
ب ـ روش زندگی صحیح برای افراد دموی مزاج (گرم و تر)
1.از مقادیر تقریباً مساوی حبوبات، لبنیات، میوه جات یا سبزیجات و گوشت استفاده شود. غذاهای دریایی مناسب هستند.
2. پیاده روی یا دویدن صبحگاهی و ورزشهای متوسط لازم است.
3. 8-7 ساعت خواب شبانه کافی است. زود به رختخواب رفتن و زود بیدار شدن برای همگان مفید است، ولی برای افراد دموی مزاج مفیدتر است و حتی¬المقدور این دستور را اجرا نمایند. در تابستان، استراحت یا چرت بعد از غذا مفید است. سعی کنند کمتر از 4 ساعت و بیشتر از 8 ساعت نخوابند.
4. حجامت گاهی برای این افراد خوب است، ولی بهتر از آن روزه گرفتن و کم خوری است.
5. از هوا، محیط و فعالیتها و حالات روانی که موجب افزایش گرما و رطوبت می شوند پرهیز نمایند؛ بخصوص در هوای مرطوب.
6. کمتر از غذاهای گرم و تر (به طور خاص) ( نمودار تغذیه 2) و غذاهای گرم و خشک (نمودار تغذیه 1) استفاده نمایند.
غذاها و نوشیدنی هایی که گرم و تر هستند
غذاها گوشت گوسفند، کباب برگ و کوبیده گوسفندی، میگو، تخم مرغ بخصوص زرده آن، نان گندم، بوقلمون، شوربا، جگر، اردک، تخم اردک و مرغابی، بز، رشته فرنگی، فرنی، حریره بادام، شیر برنج، ماکارونی، کیک ، دنبه گوسفند، شکر
سبزیجات زیتون، هویج، ترب، شلغم
میوه ها بادام، موز، انجیر، انگور، سیب شیرین، توت سفید
دانه ها و حبوبات گندم، برنج خوشبو و کشیده، لوبیا، کنجد
لبنیات و روغنها روغن کنجد، روغن زیتون نارس، کره، روغن حیوانی
ادویه جات شقاقل
نوشیدنیها و طعم دهنده ها آب انگور، شیرموز، آب سیب، آب هویج، شیر موز، شیره انگور، خاکشیر قنداغ، چای گاوزبان، شیر عسل
مزاج دموی و استعداد بیماریها
افراد دموی در صورت عدم رعایت دستورات کلی و اختصاصی، استعداد بیشتری برای دچار شدن به بیماریهای زیر دارند:
سردرد، پرخوابی، ظهور خون در ادرار (هماتوری)، خستگی، ضعف جنسی و چاقی.
ج ـ روش زندگی صحیح برای افراد بلغمی مزاج (سرد و تر)
1. سعی کنید روزی 2 وعده غذا میل کنید، زیرا توانایی دستگاه گوارشی افراد بلغمی کم است و لازم است حداقل حدود 12-10 ساعت بین دو وعده غذا فاصله بیفتد.
2. گوشتهایی مثل گوشت گوسفند و بز جوان که با زیره و دارچین و پیاز پخته شده باشند، میل نمایند و از میوه‌های شیرین مانند موز، سیب شیرین، خربزه، انگور و خرما و از سبزیهایی مانند ترب، تربچه، نعنا، سیر و پیاز، شاهی، تره و ترخون و از شیرینی¬ها، آنچه از شكر و عسل، فندق، گردو و بادام ساخته می شود، بیشتر استفاده نمایند.
3. اگر در بین وعده های غذایی احساس گرسنگی کردند، مقداری میوه یا سالاد میل شود.
4. غذاها باید سرشار از پروتئین و فیبر باشند؛ مانند: تخم مرغ، گوشت، میگو و جگر. در شبهای زمستان در مصرف غذاهای سرد احتیاط به عمل آورند.
5. به حمام گرم بروند و از آب گرمی‌ استفاده کنند كه در آن بابونه و مرزنجوش، جوشانیده باشند. و ‌مدتی در این آب بنشینند. بعد از بیرون آمدن از حمام عطرهای گرم مانند بهار نارنج و گل یاس استفاده نمایند. گل نرگس و گل شب‌‌بو و زنبق ببویند و اسپند، کندر و مرمکی دود کنند. پیامبر اکرم (ص) قسمت قابل توجهی از درآمد خود را صرف عطریات می نمودند. کورتکس بویایی ارتباطات گسترده¬ای با سایر قسمتهای مغز دارد و بوی خوش مناسب مزاج، احتمالاً عملکردهای مغزی را افزایش می دهد.
6. از مصرف آب نیم ساعت قبل از غذا تا 2-1 ساعت پس از غذا خودداری شود.
7. ورزش و فعالیت جسمی منظم متوسط توصیه می شود. بهتر است پیش از ورزش، بدن را بمالند و آمادۀ ورزش نمایند. راه رفتن به مدت 15-10 دقیقه پس از شام مفید است.
8. 8-7 ساعت خواب مناسب است. سعی كنند قبل از طلوع آفتاب از خواب برخیزند تا از تولید بلغم اضافه جلوگیری شود.
9. از خواب و استراحت بیش از اندازه، و کم تحرکی که موجب افزایش سردی و تری می شوند، پرهیز نمایند. پوشیدن لباس مناسب و گرمای کافی بخصوص در هوای مرطوب توصیه می شود.
10. خوابیدن طی روز و همچنین یک ساعت قبل از غروب بسیار مضر است و موجب افزایش بلغم می¬شود و سنگینی سر و التهاب سینوس¬ها و کند شدن رفتارهای مغزی را به دنبال دارد.
11. کمتر از غذاهای سرد و تر (به طور خاص) (نمودار تغذیه 3) و غذاهای سرد و خشک (نمودار تغذیه 4) استفاده نمایند.
غذاها و نوشیدنیهایی که سرد و تر هستند
غذاها ماهی، آش رشته، اسفناج و ماست، خورشت آلو اسفناج، سفیده تخم مرغ، آبدوغ خیار، سالاد کاهو
سبزیجات خیار، کدو، کاهو، اسفناج، گشنیز، قارچ، خرفه
میوه ها هندوانه، توت فرنگی، کیوی، مرکبات، هلو، آلو، پرتقال شیرین
دانه ها و حبوبات تخم خیار، تخم هندوانه، تخم کدو، تخم کاهو، نشاسته، تخم خرفه
لبنیات و روغنها شیر، ماست، پنیر تازه، دانه انگور، جو، کشک، روغن تخم کدو، روغن دانۀ انگور
ادویه جات و چاشنی ها آلو، کشک، سس گوجه فرنگی
نوشیدنیها و طعم دهنده ها آب، دوغ، شربت لیمو، شربت آلبالو، شربت عناب، چای بنفشه، ماءالشعیر طبی، شربت زرشک، شربت آلو
مزاج بلغمی و استعداد بیماریها
افراد بلغمی مزاج در صورت عدم رعایت دستورات، استعداد بیشتری برای بروز علائم و برخی بیماریها دارند؛ علائم و بیماری¬هایی نظیر:
عطسه، سردرد، کاهش حافظه، صرع، پرخوابی، آسم، سینوزیت، التهاب و بزرگ شدن لوزه ها، ضعف هضم، ریفلاکس معده به مری، خیس کردن بستر، دردها و التهاب های مفصلی، ترشحات زنانه، تأخیر در پریود.
د ـ روش زندگی صحیح برای مزاج سوداوی (سرد و خشک)
1. از پوست خود در هوای خشک محافظت نمایید. به این منظور، پوست خود را با روغن زیتون یا روغن کنجد چرب کنید.
2. 15-10 دقیقه پیاده روی بعد از شام مفید است. از مایعات به اندازه کافی استفاده کنید. آب هویج و آب سیب را فراموش نکنید.
3. حمام کردن با آب ولرم و ماساژ بدن با روغن های مناسب، مفید است.
4. هر 12 ساعت بینی خود را با کمی روغن بادام شیرین طبیعی مرطوب کنید.
5. ورزشهای خفیف مانند پیاده روی مناسب هستند. سفرهای کوتاه بخصوص به مناطق مرطوب معتدل توصیه می شود.
6. دستور تنفس طبی را صبح زود و بعد از ظهرها انجام دهید.
7. حدود ساعت 10 شب به رختخواب بروید.
8. حدود 7-6 ساعت استراحت نمایید. نیم ساعت چرت بعد از ناهار نیز اشکالی ندارد.
9. از هوا، محیط و فعالیتهایی که موجب افزایش سردی و خشکی می شوند، خودداری کنید.
10. از مصرف غذاهای یخ زده، مانده و کنسرو شده خودداری کنید.
11. از بی خوابی و کم خوابی خودداری نمایید.
12. «غم، تنهایی، تفکرات دقیق و نگرانی بیش از اندازه» موجب تشدید علائم سوداوی می شوند.
13. از هوای سرد و خشک پاییز اجتناب نمایید.
14. از مصرف مواد سرد و خشک (به طور خاص) (نمودار تغذیه 4) و غذاهای سرد و تر (نمودار تغذیه 3) خودداری نمایید.